Өткен жылы Мәскеу қаласында тұратын Ғұмар Қараштың туған немересі Надежда Қарашевамен болған сұхбат еліміздің көптеген ақпарат құралдарында жарияланған еді. Мәнді де мазмұнды әңгіме көпшілік оқырмандарды қызықтырғаны рас. Жақында газетімізге жеті ата жөнінде мақала жарияланған болатын. Осыған байланысты асылдың сынығы, текті бабамыздың немересіне осы мәселеге қатысты сұрақтарды интернет арқылы жібергенбіз. Көп кідірмей жауап та келді. Интернет арқылы болған шағын сұхбатымызды назарларыңызға ұсынамыз.
Надежда Бұрханқызы Қарашева – Ғұмар Қараштың туған немересі. 1930 жылы Орал қаласында дүниеге келген. 1948 жылы Алматыда орыс орта мектебін алтын медальмен, 1953 жылы М.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетіндегі филология факультетінің шығыс бөлімін қызыл дипломмен тәмамдаған. 1953-1962 жылдар аралығында Қазақ ССР Ғылым Академиясының тіл және әдебиет институтында қызмет еткен және осында «ХХ ғасырдың басындағы қазақ көркемсөзіндегі грамматикалық тіл ерекшеліктері («Айқап» журналындағы материалдар бойынша)» тақырыбында кандидаттық диссертациясын қорғаған. 1963 жылдан бүгінге дейін Мәскеу қаласында тұрады. Қазір Ресей Білім академиясының филологиялық орталығында ғылыми хатшы болып қызмет істейді. Тіл мәселелері, тілді оқыту әдістемелері тақырыптарында жарияланған 120-дан аса еңбектің авторы. Екі қызы, бір жиені бар.
– Мәскеуге не себепті қоныс аудардыңыз?
– 1962 жылдан бастап күйеуімнің жұмысына байланысты Мәскеуге көштік. Содан бері алпыс жылдай осы Мәскеуде тұрамын.
– Атаңыздың мұрасын зерттеп, насихаттау бағытында қандай іс тындырдыңыз?
– Әкем Бұрхан жастайымыздан атамыз туралы көп айтқыза бермейтін. Оның шығармала-рын мектеп оқулықтарынан алып тастағанда, «Кім алдырса да, уақыты келгенде өздері қалпына келтіреді. Бірақ сендер араласпаңдар» деуші еді. Сондықтан жасымда атамның мұрасымен көп таныс болмадым.
1960-70 жылдары, саяси жағынан ақталған соң Ғұмар Қараштың өмірі мен шығармашылығы туралы қазақстандық баспасөзде жекелеген еңбектер жарық көрді. Олардың бәрі қазақ тілінде болатын. Бірақ республиканың көпұлтты жұртшылығы, соның ішінде орыс тілді зиялы қауым мен жастар жағы ақынның тұлғасынан да, мұрасынан да хабарсыз қалды. Ақынның 1917 жылға дейін жазғандары араб әрпінде болғандығы да қиындық туғызды.
Ақын, ойшыл, публицист және қоғам қайраткері Ғұмар Қараштың туған немересі ретінде мен атамның мұрасын орыс тілінде таныстыру үшін 2011 жылы шағын кітап дайындап шығардым. («Гумар Карашев. Литературно-биографический очерк». – Алматы, 2011 ., – 81 с.). Мұнда ақынның өмірбаяны, өлеңдері мен прозалық шығармалары, пәлсапалық тұжырымдары, мақалалары, фольклорлық шығармалары топтастырылды. Бұл – қысқа да болса ақын өмірі мен шығармашылығы жөнінде орыс тілінде жинақталған тұңғыш еңбек. Ол Ғ.Қараш еңбектерін орыс тіліне, әлемнің басқа да тілдеріне аударып, әлемдік мәдениет мұрасына қосудың басы болса игі еді.
– Қазақтың жеті атасын білу қағидасын қолдайсыз ба?
– Көптеген өзге ұлттар секілді, қазақтар да өзінің жеті атасын жетік білуді парыз санайды. Бұл мәселе мені де жас кезімнен мазалаған. Сөйтіп, Алматыда көзі тірі қариялардан, алыс-жақын туыстарымнан мәлімет жинай бастадым. Әсіресе, Ғұмар Әжікеевтен (менің анам Фатиманың ағасы, «Қазанқұлақ-Әжікей-Иқсан» тармағынан), Ғұмар Қараштың үлкен ұлы Басыр мен оның әйелі Тәнзиладан (апайдың жады ерекше еді) көп ақпарат алдым. Кейінірек менің деректерімді Мұстафа Ысмағұлов (беріш) пен Гүлжау Қыдырғалиева (Ғұмар Қараштың Жанарыстаннан туған немересі, Оразақай руынан) біраз толықтырды. Олар өз қызығушылығымен ақын туған өңірге қайта-қайта барып, замандастарының естелігін жинаған, ақын тағдырының көпке белгісіз кейбір көлеңкелі тұстарын толықтырған жандар еді.
Осы мәліметтер негізінде мен өзімнің жеті атама дейінгі шежіремді жазып шықтым. Әрине, оның ақиқаттығы күмәнсіз деуге келмес. Анығын Алла біледі ғой. Осы шежірені барлық туыстарыма жолдап, толықтыруды өтінгенмін. Өз ойымша, әркім де өз ата-тегін білуі тиіс, «Жеті атасын білген ұл – жеті жұрттың қамын жер» демей ме қазақ?!
– Қазақстанда Ғұмар Қараштың насихатталуына көңіліңіз тола ма?
– Ғұмар Қараштың өмірі мен әдеби мұрасы толық зерттелді деуге ерте. Ақын мұрасының ақталғанына небәрі 30-40 жыл болды ғой. Соңғы жылдары мақалалар жарияланып, тақырыптық зерттеулер жүргізілуде. «Замана» жинағы шықты. Әсіресе, ақынның туған өңірінде, яғни Батыс Қазақстанда біраз іс тындырылды. Орал қаласында көшеге есімі берілді, туған жерінде ескерткіш орнатылды. Қазақтың тұңғыш басылымы – «Қазақстан» газетінің 100 жылдығына орай керемет жинақ шықты. Жинақта газетті шығарушылар, соның ішінде Ғ.Қараш туралы да деректер бар. Тарихи-танымдық «DANA.kaz» журналының шыға бастауы да Ақ Жайық өлкесінің өткені мен бүгінін тануға қызмет етеді. Батыс Қазақстан облысының Қазталов ауданында Ғұмар Қараш атында мектеп-гимназия ашылып, ескерткіш ашылды. Қазақ халқының ұлттық мәдениетіндегі Ғұмар Қараштың орны мен рөліне қатысты қалалық және аудандық семинарлар, көрмелер, мектеп байқаулары мен конференциялар өтіп жатқанын естиміз.
Ғұмар Қараш қамтыған тақырып аясы өте үлкен, онда поэзиядан бөлек, ұлттық мәдениет, оқу-ағарту, философия, дін, педагогика, публицистика, құқық, отырықшы тұрмыс, медицина, қазақ қоғамындағы әйелдің жағдайы, ана тілі, т.с.с. тақырыптар қамтылған. Ақынның көп шығармасы күні бүгінге дейін терең зерттелген жоқ, оның қазақ әдебиеті мен мәдениетіне қосқан зор үлесі әлі толық бағасын алған жоқ. Өзге тілдерге аударылмады. Осының бәрі ғұмартанушылардың алдында әлі көп жұмыс тұрғанын көрсетеді.
– Өзіңіз тікелей ұрпағы ретінде атаңыздың еңбегін қандай деңгейде бағалайсыз?
– Ғалым Есмағамбет Ысмайылов: «Ғұмар – Абайдан кейінгі дәуірде, ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінде іргелі орын алатын ірі классик ақын, қазақтың жазба, көркем әдебиетін дамытуда, әдебиет тілін қалыптастыруда Ғұмардың тарихи еңбегі ерекше. Ғұмар – үлкен суретші, шебер, көркем сөздің ұстасы» деп бағалаған. Осы әділ баға деп есептеймін және қуаттаймын.
– 95 жылдық тарихы бар облыстық «Орал өңірі» және «Приуралье» газеттері сіздің атаңыздың осы газеттердің бастауында болғанын мақтан етеді. Сонымен қатар өңірімізде ақпарат айдынына жаңадан «DANA.kaz» журналы қосылғанынан хабардарсыз. Сәуір айындағы нөмірі Ғұмар Қарашқа арналған еді. Пікіріңіз қалай?
– Әрине, көпшілік атамның атқарған істерін толық біле бермейді. Себебі оның еңбектері де репрессияға ұшырағаны белгілі. Атамның атында үлкен байқау ұйымдастырып, мазмұнды шаралар өткізіп жатқандарыңызға ризамын.
Сіздер бандерольмен жіберген «DANA.kaz» журналының осыған дейін шыққан үш нөмірін алдым, толық таныстым. Туған өлке тарихын, соның ішінде Ғұмар Қараштың әдеби мұрасын насихаттап отырған істеріңізге ризамын.
Өз басым «DANA.kaz» журналының шығуын құптаймын. Оның үстіне Ғұмар Қараштың шөпшегі, менің немеремнің есімі де Дана ғой! Журналдың қағазы өте сапалы, фотоларының бояуы қанық, ең бастысы – Ақ Жайық өңірінің өткені мен бүгініне қатысты мәнді де мағыналы мақалалары мол! Сондықтан мұндай журнал өсіп өркендей берсін, оқырманы көп болғай! Алыста жүрген мені де ұмытпай, ескергендеріңізге мың рақмет.