Жақында «Орал өңірі» және «Приуралье» газеттерінің қалыптасу тарихынан дерек іздеп, Ресей Федерациясының астанасы – Мәскеу қаласына барып қайтқанымыз жөнінде хабарлаған едік.
1950 жылдарға дейін «Орал өңірі» газетінің тарихы 1920 жылы Орал губерниясы КП(б) органы – «Қызыл ту» газетінен басталады деп есептелетін. Бірақ газетті Бисен Жұмағалиев басқарған (1952-1955) жылдары басылым тарихы 1918 жылдан басталатыны анықталған. Ол жөнінде Бисен ағамыздың өзі:
– Бірде қарт журналист Ғұбаш Жөндібаев Мәскеуде революция музейіне барып, Бөкей губерниясында екі тілде 1918 жылдың 17 қарашасынан шыға бастаған газеттерді тауып алып, екеуінің фотокөшірмесін әкелмесі бар ма?! Облыстық партия комитетінің бюросында осы дәйекке сүйеніп, облыстық «Орал өңірі», «Приуралье» газеттерін елу жылдық алтын тойына байланысты орденге ұсындық. Сөйтіп, біздің екі газет республика бойынша орден алған тұңғыш басылым болды. Орденді КСРО Жоғарғы Советі президиумы төрағасының орынбасары, Қазақстан Жоғарғы Советі президиумының төрағасы С.Ниязбековтің өзі келіп тапсырды, – деп еске алады.
Биылғы 95 жылдық мерейтойымызға байланысты газет тарихы мұражайын жасау, облыстық басылымның тарихын түгендеу мақсатымен «Жайық Пресс» ЖШС басшылығы Мәскеуге бірнеше мәрте хабарласып, орыс архивтерінде сақталған газет көшірмелерін сұратқан болатын. Бірақ кезінде бір мемлекет құрамында болсақ та, бүгінде бөлек елге айналған Ресейдің мұрағатынан ол деректерді алу мүмкін болмады. Мұрағат қызметкерлері «Өздеріңіз келіңіз, сөйлесейік» дегендей сөзбұйдаға салған. Біздің Мәскеуге сапарымыз осылай басталды…
Мемлекеттік мұрағатта
Біз Мәскеуде әуелі Ресей мемлекеттік мұрағатына бас тіредік. Алдын ала зерттеуіміз бойынша, «Известия-Хабар» газеттерінің тұңғыш сандары осы жерде ғана сақталған. Аз-кем қиындық, құжат толтыру рәсімдерінен кейін мұрағатқа еніп, каталогтарды ақтардық. Тізім бойынша мұнда «Известия-Хабар» (1918), «Киргизская правда-Қазақ дұрыстығы» (1919), «Красная степь» (1920), «Киргизская беднота-Қазақ жарлылары» (1922-1923) газеттері бар дегенмен, бұлардың көбі табылмады. Бұл газеттердің бәрі де кезінде Бөкей ордасында, қазіргі Хан ордасы ауылында басылып, шығып тұрған. Ескі жүйе құлап, алмағайып заман болып жатқанда шыққан басылымдардың бетінен сол бір күрделі кезеңнің тынысын тануға болатын. Дегенмен барына қанағат дедік. Уақытымыз аз болғандықтан, әрқайсысымыз өз міндетімізді бөлісіп алып, бірден іске кірістік. Жолбасшымыз Жантас Сафуллин мұрағат басшыларымен келіссөз жүргізуге кетті. Соның нәтижесінде «Известия-Хабар» газетінің алғашқы үш нөмірінің сапалы көшірмесін алдық. Фото-бейнемамандарымыз Александр Куприенко мен Темірболат Тоқмамбетов аз уақыт ішінде «Киргизская правда-Қазақ дұрыстығы» газетінің тігіндісінің фотокөшірмесін жасап үлгерді. Одан бөлек 1920 жылдан бастап Орал қаласында шыққан «Красный Урал» газетінің тігіндісін ақтарып, керекті мәліметтерді қағазға түсіріп жатырмыз. Сонымен, Мәскеудегі алғашқы күніміздің жартысы күтумен, жартысы шаң басқан газет тігінділерін ақтарумен өтті. Қызу жұмыспен жүріп, түстенуді де ұмытыппыз…
Химки қаласында
Алдын ала сұрастырғанымызда, ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ газеттерінің көп бөлігі Ломоносов атындағы Ресей мемлекеттік кітапханасында сақтаулы деген хабар алған болатынбыз. Мәскеудегі екінші, соңғы күнімізді сол жерге арнамақ болдық.
Қазақ «Білмеген жердің ой-шұңқыры көп» дейді ғой. Біраз уақытымыз мемлекеттік кітапхананы іздеп табумен өтіп кетті. Алайда бұл жерде көне газеттер жоқ екен.
– Сіз іздеген дүниелер біздің филиалда, «Газет бөлімінде», – дейді.
– Ол филиал қайда?
– Мәскеу облысына қарасты Химки қаласында. Метромен «Речной вокзал» аялдамасына дейін барасыздар. Әрі қарай Химкиге автобус жүреді, – деп түсіндіріп жатыр анықтама бөліміндегі егде әйел.
Кешкі поезға қайтуға билет алғанбыз. Бірақ іздегенімізді таппай кету де оңай емес. Сонымен, тәуекел деп, Химкиге тарттық.
Іздегеніміз Библиотечная (Кітапхана) көшесіндегі №15 үй болып шықты. Тоғыз қабатты ғимаратта тек қана газет сақталады екен. Бұл жерде де құжат, алдын ала келісім мәселесінде азырақ дау туды. Дегенмен аруақ қолдап, ішке кірдік. Каталогтарды ақтардық. Бөлім бастығының орынбасары Лидия Марина деген иманжүзді әйел көп көмек етті. Өз ойымызша, осы жерден де өте құнды мәліметтер алып, тарихи бейнежазбалар жасадық.
Өз басым 1911-1913 жылдары әуелі Орда, кейіннен Орал қаласында шығып тұрған «Қазақстан» газетінің түпнұсқасын қолыма алып, ақтарғаныма қуандым. Сондай-ақ бұл жерден 1919 жылы Ордада шыққан «Дұрыстық жолы» газетінің тігіндісі табылды. Бұл газеттің редакция алқасында Ғұмар Қараш, Ғабдолғазиз Мұсағалиев, Халел Есенбаев, Мұстафа Көкебаев, Тамимдар Сафиев деген марғасқалар болған ғой! Жалма-жан ақысына келісіп, бұл газеттің де көшірмесін жасаттық.
Негізгі жұмыс алда
Қайтып келеміз. Мәскеу сапарынан түйгеніміз – қазақ тарихына қатысты көп дүние орыс архивтерінде екені анық. Соның ішінде өзіміз жинақтап жүрген қазақ баспасөзінің қалыптасу жылдары, алғашқы басылымдар да сол Мәскеу, Санкт-Петербург мұрағаттарында ғана сақталып қалған. Химкидегі кітапханада көне газеттерді күту, арнайы бақылау, жарық пен ылғал әсерінен сақтау жұмыстары жақсы жолға қойылғанына риза болдық.
Соңғы кездері өз елімізде де тарих мәселесіне ерекше бетбұрыс басталғандай. Маусым айының басында Астанадағы Еуразия ұлттық университетінде ұлттық тарихты зерделеу жөніндегі ведомствоаралық жұмыс тобының кеңейтілген отырысында Қазақстан Республикасының мемлекеттік хатшысы Марат Тәжин мырза көтерген мәселелер өте маңызды деп есептейміз. Сонымен бірге Ресей мұрағаттарында сақтаулы тұрған ХХ ғасырдың басында жарық көрген қазақ газеттерінің, сондай-ақ өзге тілдерде басылған қазақстандық газет-журналдарының тігінділерін өз елімізге алдыруға бағытталған жүйелі жұмыс мемлекеттік дәрежеде қолға алынса деген ұсыныс бар. Бұл деректер жергілікті зерттеушілерге қолжетімді болып, ғылыми айналымға түссе, тарихтағы талай ақтаңдақ жойылар еді.
Қазбек ҚҰТТЫМҰРАТҰЛЫ,
Орал-Мәскеу-Орал,